Overal zijn de gevolgen
van smeltend ijs voelbaar

In 1962 droeg Nederland Nieuw-Guinea over aan Indonesië. Daarmee verloren we de enige gletsjer op ons grondgebied, gelegen op de berg Puncak Jaya, 4.884 meter hoog in het Carstensgebergte. Daar steken een paar vulkaantoppen hoog genoeg boven de tropische warmte uit om sneeuwvelden te laten voortbestaan. De vraag is hoelang nog. De ijsvelden beslaan nog maar zo’n twintig voetbalvelden en ze worden door opwarming volgens recente metingen elk jaar zeven meter dunner.

Sneeuw op Indonesië? Ja, bovenop de 4884 meter hoge berg Puncak Jaya, al beslaan de ijsvelden door smelt nog maar zo'n twintig voetbalvelden.  

Als we in Nederland een gletsjer terug willen, hebben we een berg nodig van ongeveer 3 kilometer hoog. Op die hoogte vriest het vaak genoeg voor een gletsjer. Hoe hoger hoe kouder, immers. Neerslag is er vanzelf sneeuw, die blijft liggen. Die sneeuw klinkt in tot ijs dat na een jaar of twintig onder zijn eigen gewicht bergafwaarts begint te stromen, de definitie van een gletsjer. Nog eens een halve eeuw later kan de Nieuwe Nederlandse Gletsjer al een paar kilometer lang zijn, hoog in de Dutch Mountains.

Zomer 2021, klimaatnieuws uit Groenland: het regent op het hoogste punt van de kilometers dikke ijskap in de omgeving van onderzoeksbasis Summit Station, op 3.216 meter. Normaal sneeuwt het hierboven hooguit, ook ’s zomers. Maar dit jaar zijn er twee periodes met relatief warm weer. Hittegolven naar Groenlandse begrippen. Voor het eerst wordt op Summit regenval gemeten. Een keerpunt, en niet alleen in het weer op deze grote hoogte: op de lagere delen van de ijskap vallen bakken regen.

Twee wetenschappers op Groenland kijken uit op een meer van smeltwater.

De ijskap zelf krijgt het met de regen om twee redenen zwaar te verduren. Vloeibaar water is een soort lava voor sneeuw en ijs. Als regenwater op ijs valt, wil het in principe bevriezen. Maar de natuurkunde werkt hier net wat anders. Bij de faseovergang van vloeistof naar ijs komt warmte vrij, waardoor het onderliggende ijs juist smelt. Het is precies hetzelfde effect als wanneer het na een sneeuwperiode in Nederland voor het eerst regent. Binnen de kortste keren is het sneeuwdek een grauwe pap, en smelt het ijs in de vaarten zienderogen weg.

Op de ijskap van Groenland is er nog een tweede effect: dooiende sneeuw wordt minder wit, waardoor die meer warmte absorbeert als de zon weer doorbreekt en nog harder smelt. Als regen op de ijskap gewoon wordt, moet dat steviger in de modellen worden opgenomen. Dan gaat het ijsverlies harder dan door opwarming alleen.

Elke winter vriest de Noordelijke IJszee dicht, nog steeds, maar zodra de zon weer boven de horizon komt, begint het grote smelten. September, tegen het einde van de korte poolzomer, is van oudsher het moment met het minste zee-ijs in het noordpoolgebied. Uit de cijfers van het National Snow and Ice Data Center komen dit jaar geen records, mede dankzij aanhoudend koud weer benoorden Alaska en Canada. Het historische dieptepunt van 2012 wordt bij lange na niet gehaald.

Een ijsbeer op voedseljacht op het zeeijs rond Spitsbergen, een van de meest Noordelijke plekken op aarde waar nog mensen wonen.

Maar normaal is het zeker niet. In veertig jaar tijd is het resterende zomerijs gehalveerd. En dat is dan nog maar het oppervlak. De dikte halveerde in dezelfde periode. In totaal is het zomerijs dus nog maar een kwart tot eenderde van het ijs in 1980. Verreweg het meeste zee-ijs is tegenwoordig maar een enkele winter oud en in de zomers vanzelf minder bestand tegen ruw weer en opwarming. Volgens sommige modellen zou de noordpool zelf rond 2035 al open water kunnen zijn in de zomer. Zeeroutes zouden tegen die tijd twee tot drie maanden langer ijsvrij blijven dan nu. Dat de poolzee ’s zomers steeds meer donker open water is, heeft bovendien belangrijke gevolgen voor de energiestromen in het gebied. De Noordpool is het snelst opwarmende gebied op aarde.

Winter 2020, alarm in de media. Na drie jaar ronddolen op zee dreigt een ijsberg zo groot als Luxemburg op het ongeveer even grote South Georgia-eiland in de zuidelijke Atlantische Oceaan te botsen. De ijsberg heet A68a en was ooit een deel van het Larsen-C-ijsplateau aan de oostzijde van het Antarctisch schiereiland, dat als een lange vinger naar Zuid-Amerika wijst. De ijsberg breekt op en het nieuws verwaait, maar wetenschappelijk blijft Larsen-C een hot topic.

De beroemde ijsschots A68 (boven rechts) breekt los van de ijsvlakte Larsen C, gefotografeerd in 2017 door een Amerikaans onderzoeksvliegtuig.

Hier is te zien hoe klimaatverandering uitwerkt op Antarctica. Door overwegende westenwinden sneeuwt het enorm op de bergketens, maar zijn er aan de oostkant ook warme, dalende föhnwinden waardoor de ijsplaten smelten en breken. Het zijn de twee processen die de ijsbalans van het hele zuidelijke ijswerelddeel bepalen. De getallen zijn duizelingwekkend. Op Antarctica ligt 90 procent van alle ijs op aarde. Nu is de bijdrage daarvan aan de zeespiegelstijging beperkt. Warmen we de aarde niet meer dan 1,5 graad op, dan blijft het witte continent redelijk stabiel. Maar gaat de opwarming harder, dan levert Antarctica tot in lengte van dagen smeltwater, lang nadat Groenland en de berggletsjers zijn weggedooid.

In het slechtste scenario is Antarctica goed voor ruim 55 meter zeespiegelstijging. Jaarlijks valt er 2.500 miljard ton sneeuw, 8 millimeter van al het zeewater op aarde. Daar staan verliezen tegenover van 2.600-2.700 gigaton ijs door het afbreken van ijsbergen en ijsplateaus die aan de onderkant smelten in warmer zeewater en losraken van de zeebodem. Het verlies is nog relatief klein en veroorzaakt zo’n 10 procent van de huidige zeespiegelstijging op aarde. Met het verschil dat op Antarctica nog honderden meters ijs klaarliggen als elders de meeste ijsmassa’s allang gesmolten zijn. Goed voor nog eens eeuwen smeltwater, waardoor de zeeën blijven stijgen. De stijging is in onze streken het grootst, omdat de zwaartekracht van een kleinere ijsmassa van Antarctica minder water op het zuidelijk halfrond vasthoudt.

Een stuk bouwland op een oud industrieterrein aan de oever van de Nieuwe Maas. Meer is het Eiland van Speyk in Vlaardingen niet, maar spraakmakend is het niettemin. Hoofdkwestie in de discussies: moeten hier, buitendijks op zo’n 10 centimeter onder het huidige zeeniveau, nog wel woningen worden gebouwd, terwijl we weten dat het gebied over een halve eeuw door zeespiegelstijging geregeld bijna en soms zelfs helemaal onder water kan staan? Niet alleen de politiek heeft het over het dilemma, ook verzekeraars en investeerders proberen de afweging te maken.

De kade van de Wilhelminahaven loopt bijna onder water  door het springtij. Een ondernemer uit de buurt neemt een kijkje.

Normaal wordt er gebouwd alsof het voor de eeuwigheid is. Maar in veel delen van de Randstad is dat volgens scenario’s van onderzoeksbureau Deltares niet meer vanzelfsprekend. Het bureau maakte een aantal scenario’s voor beleid bij een stijgende zeespiegel. Van opgehoogde dijken tot terugtrekken. Hoofdboodschap daarbij is dat het veel zin heeft om vooruit te denken. Alleen reageren is duur en vaak zinloos. De laatste cijfers schetsen de randvoorwaarden: 60 tot 110 centimeter zeespiegelstijging in 2100 en daarna nog meters meer, als de opwarming onverminderd doorzet. De stijgende zeespiegel is de belangrijkste constante in de klimaatverandering, zeker in laagland Nederland. Maar de mate van opwarming heeft grote invloed. Zonder ingrijpen wordt het hoe dan ook dweilen met de kraan open. Stevig broeikasbeleid kan het tij nog steeds keren.

Dramatische beelden van een grauwe vloedgolf in rivierdalen van de regio Chamoli in India op 7 februari dit jaar. Twee stuwdammen breken onder het aanstormende water, meer dan honderd arbeiders en omwonenden raken vermist. Oorzaak van de ramp is verderop in de Indiase Himalaya te vinden. Van de gletsjer op de ruim 6.000 meter hoge berg Ronti is aan de noordwand een 550 meter breed deel in zijn geheel afgebroken na een opmerkelijk warme maand januari. Een wig van naar schatting 27 miljoen kubieke meter ijs en steen is honderden meters lager in de smeltbekkens gestort, rekenen geologen later uit in Science.

De ravage rondom een Indiase waterkrachtcentrale, februari dit jaar. In de Himalaya brak een gletsjer af, waarna een vloedgolf ontstond die twee stuwdammen vernielde. 

De gletsjers van de Himalaya bevatten ongeveer 1 procent van alle ijs op aarde, maar ze worden de watertorens van Azië genoemd, vele miljoenen mensen leven van het smeltwater. Het ijs in de Himalaya ligt relatief dicht bij de evenaar. Anders dan in bijvoorbeeld de Alpen sneeuwt het hier vooral in de zomer, als het moesson is en de gletsjers ook het hardst smelten. Gletsjers zijn relatief vlak, als de vorstgrens door opwarming maar iets omhoog kruipt, begint meteen een groot oppervlak te smelten. Dat proces is nu al gaande en zorgt voor ongeveer de maximale wateraanvoer. Maar de smeltende ijsoppervlakken krimpen onherroepelijk en binnenkort beginnen de Aziatische watertorens steeds leger te raken.

De Morteratsch-gletsjer in Zwitserland, voor Nederlandse glaciologen van de Universiteit Utrecht bekend onderzoeksterrein, ligt er dit najaar redelijk patent bij. Het meetstation van de onderzoekers is sinds de vorige inspecties weliswaar tientallen meters omlaaggeschoven met het ijs, maar dat is normaal op een gletsjer, die in feite een diepe, traag stromende rivier van ijs is, van boven aangevuld met sneeuw die zich opstapelt en van onderen smeltend waar het te warm wordt. In de relatief koele Europese zomer van 2021 is er op de Alpengletsjers dit jaar geen buitensporige smelt en zelfs wat meer sneeuw dan normaal

De Morteratsch-gletsjer in Zwitserland. De afgelopen decennia verdwenen tientallen procenten van de Europese gletsjers.

Dat staat in schril contrast met de cijfers over de afgelopen decennia, waarin tientallen procenten ijs van de Europese berggletsjers verdwenen. En aan het einde van de eeuw is daarvan misschien niks meer over, als de opwarming doorzet.

In februari 2021 wordt de staat Texas, in het zuiden van de VS, overvallen door ijzig winterweer. Meer dan honderd mensen komen om door de ongekende kou en het pak sneeuw. Niets en niemand lijkt voorbereid op wat de Amerikanen een cold snap noemen. In het tijdschrift Science schrijven weerkundigen later dat ook deze extreme kou een teken van klimaatverandering is. Juist omdat het noordpoolgebied verhoudingsgewijs snel warmer wordt, kan koude opeens veel verder zuidelijk doordringen dan gewoonlijk.

Een gezin verlicht het huis met zaklampen en kaarsen, nadat winterstormen dit jaar de elektriciteit voor miljoenen Amerikanen lieten uitvallen.

De weermachine op aarde wordt vooral aangedreven door temperatuurverschillen tussen de polen en de evenaar. Waar de diepe kou van de ijzige, donkere of door een lage zon beschenen noordpool grenst aan de zuidelijker warmte ontstaat hoog in de atmosfeer de bekende straalstroom. Deze stormachtige luchtrivier om de pool begint volgens sommige modellen meer en meer te warrelen als de pool verder opwarmt. In zulke berekeningen raken soms wervels los, die als reusachtige bellen koude lucht naar het zuiden zakken, in de VS tot Texas aan toe. Zo’n grote meander in de straalstroom lag deze zomer ook ten grondslag aan de eindeloze regens en dramatische overstromingen in Duitsland, België en Zuid-Limburg. Een voorproef van een extreem in een warmer en natter klimaat.